منابع آب قابل برداشت به دو قسمت آبهای زیر زمینی و آبهای سطحی تقسیم‌بندی می‌شوند. لایه‌های زیرسطحی زمین به دو قسمت غیراشباع و اشباع تقسیم‌بندی می‌شوند. قسمت اشباع که در آن ناحیه خلل و فرج حاوی آب است را آبهای زیر زمینی می‌نامند.
به گزارش آناج به نقل از ایسنا، آبهای زیرزمینی از بارش‌های سطحی و نفوذ آن‌ها در زمین ایجاد می‌شوند. راه‌های مختلفی جهت برداشت آبهای زیر زمینی وجود دارد که عبارت‌اند از روش‌های طبیعی و مصنوعی. آب زیر زمینی آبی است که در زیر سطح زمین ذخیره شده است. گاهی صدها سال طول می‌کشد تا مخزن‌های آب زیر زمینی تشکیل شوند. اکثر اوقات، آبهای زیر زمینی سال‌ها و حتی قرن‌ها قبل از مصرف دست‌نخورده باقی می‌مانند. اکثر آب های زیرزمینی بطور طبیعی خالص هستند.
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی در این خصوص اظهار کرد: آبهای زیر زمینی، مخزن‌های آب طبیعی هستند که نیاز به سرمایه‌گذاری ندارند و خودپالایش تلفّی می شوند. تبخیر در آن‌ها انجام نمی‌شود، آسیب‌پذیری کمی دارند و منابع مطمئن تری نسبت به آبهای سطحی هستند و امکان استفاده از این آب‌ها در سال‌های خشک‌سالی وجود دارد.
حسین لطفعلی زاده در گفت‌وگو با ایسنا افزود: آب زیرزمینی آبی است که در زیر سطح زمین و فضاهای حفره‌ای را در صخره‌ها و رسوبات پر می‌کند و اکثر آبهای زیرزمینی به طور طبیعی خالص هستند.
وی تشریح کرد: در استخراج و بهره برداری از آب های زیرزمینی باید شرایط زمین شناسی و هیدرولوژیکی محل مورد نظر به طور کامل بررسی و مطالعه شود.
لطفعلی زاده با اشاره به عوامل تهدیدکننده کیفیت آبهای زیرزمینی ادامه داد: نشت فاضلاب‌های صنعتی و شهری، چاه‌های جاذب فاضلاب‌های خانگی، تخلیه غیربهداشتی فاضلاب در سطح زمین، دفع غیربهداشتی کودهای حیوانی، استفاده بی‌رویه از کودهای نیتروژنی در مزارع و باغات کشاورزی و محل های تجمع و نگهداری زباله‌ها و... از مهم ترین عوامل تهدیدکننده کیفیت آبهای زیرزمینی بوده و بازده مصرف آب در بخش کشاورزی به طور متوسط کمتر از 30 درصد است.
وی افزود: توسعه کشاورزی از طریق گسترش سطح کشت آبی به جای افزایش تولید در واحد سطح یکی از مهمترین مشکلات کشاورزی کشور و استان ما بشمار می رود و بازده پایین آبیاری در بخش کشاورزی به دلیل مشکلاتی از جمله عدم آگاهی، ضعف دانش فنی مناسب، شیوه‌های سنتی کشت و زرع، عدم وجود شبکه‌های آبرسانی مناسب و نبود مدیریت مصرف آب موجب اتلاف منابع آب در کشور می شود به طوری که بازده مصرف آب در بخش کشاورزی به طور متوسط کمتر از 30 درصد است.
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان‌شرقی یادآور شد: اگر توزیع آب مدیریت نشود هر سال شاهد اُفت بیشتر سطح آب های زیرزمینی در کشور خواهیم بود.
وی افزود: آبهای زیرزمینی به طور طبیعی توسط باران و برف ذوب شده و تا حدی هم توسط آبهای سطحی (رودخانه‌ها و دریاچه) تغذیه می‌شوند. برخی از فعالیت‌های انسان از جمله فرش کردن کف زمین، توسعه، و یا کندن کنده درختان، ممکن است تا حدودی مانع تغذیه طبیعی زمین شوند.
لطفعلی زاده از هَدَر رفتن 70 درصد آب در بخش کشاورزی گفت و تاکید کرد: افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به مواد غذایی باعث گسترش زمین های زیر کشت در اکثر نقاط شده است. متاسفانه در حال حاضر علیرغم پیشرفت های قابل توجه تکنولوژی، کشاورزی به شیوه کاملا سنتی و اغلب نادرست انجام می‌شود که باعث هَدَر رفتن حدود 70 درصد آب در بخش آبیاری مزارع می شود.
رئیس بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی آذربایجان‌شرقی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا اظهار کرد: تغذیه آبهای زیرزمینی و یا زهکشی عمیق یا نفوذ عمقی آب فرآیندی است که در آن آب از سطح زمین رو به پایین به سمت آبهای زیرزمینی حرکت می‌کند. این فرآیند معمولاً در منطقه (قسمتی از زمین که بین سطح زمین و آبهای زیرزمینی قرار دارد)، زیرریشه‌های گیاه رخ می‌دهد و اغلب به عنوان منبع ریزش(آب) برای سطح سفره‌های آب درنظر گرفته می‌شود.
جمشید یاراحمدی افزود: امروزه با رشد جمعیت و افزایش تقاضا در مصرف آب و همچنین میزان بارش کمتر از 30درصد متوسط جهانی در کشور، سرانه منابع آب به شدت رو به کاهش بوده و برنامه ریزی جهت افزایش میزان ورودی در آبخوان ها و یا شارژ منابع آبی با هدف مقابله با بحران کمبود آب ضروری است.
وی با معرفی اراضی مخروط افکنه تشریح کرد: به خروجی رودخانه ها و مصب ها که سیلاب پخش می شود اراضی مخروط افکنه ای گفته می شود که در اکثر مواقع دارای نفوذ پذیری بالای 2.5 تا 4.5 سانتی متر در ساعت و به بالا است که بهترین مناطق به منظور تغذیه رواناب بوده و این زمانی از اهمیت بالایی برخوردار است که عمق این مخروط افکنه بالای 30 متر و به بالا باشد تا مخزنی برای جمع آوری سیلاب و تغذیه سفره های زیرزمینی به منظور استفاده های کشاورزی و شرب تامین شود.
یاراحمدی از چگونگی تغذیه آب های زیرزمینی گفت و ادامه داد: آب های زیرزمینی با هدایت سیلاب به کانال یا استخرهای ذخیره ای بر روی مخروط افکنه که از نفوذپذیری بالایی برخوردار بوده و تغذیه از کف استخرها تغذیه می شوند.
وی با اشاره یه چگونگی تغذیه آب های زیرزمینی به روش فیزیکی افزود: روش های فیزیکی با استفاده از اصول فیزیک خاک به برآورد میزان تغذیه آبهای زیرزمینی می‌پردازند. در روش‌های فیزیکی مستقیم، به اندازه‌گیری واقعی حجم آب عبوری از زیر منطقه ریشه می‌پردازند. در روش‌های فیزیکی غیرمستقیم، اندازه‌گیری یا تخمین پارامترهای فیزیکی خاک، در امتداد اصول فیزیکی خاک، می‌تواند در برآورد تغذیه بالقوه یا واقعی استفاده شود.
وی ادامه داد: هدایت رواناب یا سیلاب به داخل کانال های پخش موجب تغذیه آب های زیرزمینی می شود سطح رودخانه‌ها، پس از ماه‌های بدون باران، تحت آب و هوای مرطوب کم و نشان دهندهٔ تنها تخلیه آبهای زیرزمینی است؛ بنابراین اگر مساحت حوضه آبریز را داشته باشیم، می‌توان میزان تغذیه را محاسبه کرد.
رئیس بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی آذربایجان شرقی یادآور شد: هدایت رواناب یا سیلاب به داخل کانال های پخش و گسترش در اراضی کمتر از شیب 2درصد و تغذیه در سطح بستر مخروط افکنه موجب تغذیه آب های زیرزمینی می شود.
یاراحمدی با اشاره نقش گسترش سیلاب در نهرهای غلام گردشی تاکید کرد: هدایت سیلاب به کانال های پخش و گسترش سیلاب در نهرهای غلام گردشی در مخروط افکنه های با شیب چهار تا پنج درصد و تغذیه در بستر نهرها نیز تغذیه آب های زیرزمینی را در پی دارد.
براساس این گزارش، آب های زیرزمینی در مناطق خشک بخصوص در کشور ما از منابع بسیار مهم و پُر ارزش تأمین نیازمندی های آبی است. استفاده صحیح از منابع آب های زیرزمینی اهمیت فراوانی دارد و با گذشت زمان لزوم مطالعه و بهره برداری مشترک آب های سطحی و زیرزمینی، بیشتر احساس می شود.
گزارش از: امیرمسعود طایفه سلطانخانی